Η πανδημία έχει φέρει τους καλλιτέχνες παγκοσμίως –πολλώ μάλλον στη χώρα μας– σε εξαιρετικά δύσκολη θέση. Πέρα από την έλλειψη της επαφής με το κοινό, που αποτελεί σε πολλές περιπτώσεις προϋπόθεση για την τέλεση της καλλιτεχνικής πράξης, υπάρχει δραματική έλλειψη πόρων. Στην Ελλάδα όπου η κρατική υποστήριξη προς την Τέχνη και τους λειτουργούς της είναι στην καλύτερη των περιπτώσεων πενιχρή, τα μεγάλα καλλιτεχνικά ιδρύματα καλούνται να συνδράμουν ποικιλότροπα τη χειμαζόμενη καλλιτεχνική κοινότητα. Μια τέτοια στιγμή, ένα πρόγραμμα όπως το Onassis AiR μπορεί να αποβεί αληθινά πολύτιμο. Για το τι ακριβώς είναι το Onassis AiR, το σκεπτικό πίσω του, τις δυνατότητες και τους σκοπούς του, ρωτήσαμε τον Ash Bulayev, Διευθυντή του Onassis AiR και τη Νεφέλη Μυρωδιά, Δημιουργική Παραγωγό και Δραματουργό Προγράμματος Onassis AiR.
Εν συντομία για κάποιον που δεν έχει ξανακούσει γι αυτό, τι είναι το Onassis AiR; To Onassis AiR είναι το πρόγραμμα Καλλιτεχνικής Έρευνας και Φιλοξενίας που ιδρύθηκε το 2019 από το Ίδρυμα Ωνάση και έχει την έδρα του στην Πλάκα, στην Αθήνα. Το πρόγραμμα υποστηρίζει την καλλιτεχνική έρευνα χωρίς την προσδοκία ενός τελικού αποτελέσματος. Το Onassis AiR λειτουργεί με βάση τις παρακάτω αρχές:
“The doer decides” και “DIWO” (do-it-with-others): Όλες οι αποφάσεις για το πρόγραμμα, η επιλογή των μελλοντικών συμμετεχόντων, οι προσκλήσεις σε άλλα άτομα για να εμπλακούν με κάποιον τρόπο στις δραστηριότητες του Onassis AiR, το πώς διαμορφώνεται ο χώρος του Onassis AiR, τι βιβλία αγοράζουμε, το πώς χρησιμοποιούμε τον χρόνο και τις παροχές του προγράμματος, το αποφασίζουν οι ίδιοι συμμετέχοντες.
“no gurus, no masters” και “self-learning”: Το Onassis AiR δεν έχει ούτε διδάσκοντες, ούτε masterclasses, αλλά ούτε και μαθητές. Αντίθετα, λειτουργεί στη βάση μιας αυτο-οργανωμένης κοινότητας που υποστηρίζει την οριζοντιότητα και ισοτιμία μεταξύ των μελών της, ανεξάρτητα από το πόσο έμπειρος ή πόσο νέος, πόσο διάσημος ή πόσο ανερχόμενος είναι ο κάθε συμμετέχων. Το πιο σημαντικό στοιχείο οποιουδήποτε καλλιτέχνη που παίρνει μέρος στο Onassis AiR είναι να έχει κατανόηση, σεβασμό και να απολαμβάνει τη συνύπαρξη με τους ομότιμούς του. Όλοι οι συμμετέχοντες διαθέτουν την ατομική τους πρακτική, μεθοδολογία και ερωτήματα και στο Onassis AiR έχουν την ευκαιρία να συμμετέχουν σε ένα περιβάλλον συλλογικότητας και παραγωγής γνώσης μέσα από την μεταξύ τους συνδιαλλαγή, μακριά από τις συνήθεις ιεραρχίες της «αυθεντίας» του καλλιτέχνη.
“welcome back”: Άλλη μία ζωτικής σημασίας αρχή με βάση την οποία λειτουργούμε είναι ότι η υποστήριξη, οι παροχές, ο χώρος του Onassis AiR είναι πάντα διαθέσιμα σε παλιότερους συμμετέχοντες. Προσπαθούμε να αντιταχθούμε στη λογική του «πρωτότυπου», του «καινούργιου», σύμφωνα με την οποία τα ιδρύματα αναζητούν διαρκώς τους «επόμενους» καλλιτέχνες, το επόμενο αστέρι. Αντ’ αυτού πιστεύουμε στη δημιουργία μακροχρόνιων σχέσεων με τους καλλιτέχνες.
Ποια υπήρξε η μέχρι τώρα εμπειρία από την πρώτη χρονιά; Το Onassis AiR άνοιξε επίσημα τις πόρτες του τον Σεπτέμβριο του 2019, όπου μπήκαμε για πρώτη φορά μαζί με τους πρώτους συμμετέχοντες σε ένα άδειο σπίτι στην Πλάκα. Μέσα σε έναν χρόνο «κατοίκησαν» τον χώρο αυτό πάνω από 30 καλλιτέχνες, τόσο από την Ελλάδα όσο κι από το εξωτερικό, οι οποίοι τον συν-διαμόρφωσαν και τον μετέτρεψαν σε αυτό που σήμερα ονομάζουν «σπίτι» του Onassis AiR. Την πρώτη χρονιά, το πρόγραμμα χωρίστηκε σε τέσσερις πυλώνες (The Critical Practices Program, (Inter) national Artistic & Curatorial Program, Exchange Residencies Program και Emergency Fellowship Program). Ήταν μια χρονιά πολύ γεμάτη, με εργαστήρια, Open Salons, ερευνητικά ταξίδια στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, παρουσιάσεις, συζητήσεις, προβολές στην ταράτσα του Onassis AiR. Ο χρόνος αυτός μας έδειξε ότι ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία που προσφέρει το πρόγραμμα είναι ότι χτίζει τις συνθήκες για να δημιουργηθεί μια κοινότητα επαγγελματιών από πολύ διαφορετικά πεδία που η μεταξύ τους ανταλλαγή πρακτικών, μεθοδολογιών και εργαλείων, τροφοδοτεί στη συνέχεια τον τρόπο που οι καλλιτέχνες αντιλαμβάνονται και εξελίσσουν την ατομική πρακτική τους.
Με γνώμονα αυτό, αποφασίσαμε για τον δεύτερο κύκλο του προγράμματος, που ξεκίνησε τον Σεπτέμβριο του 2020, να δώσουμε περισσότερο βάρος στην έννοια της συλλογικής έρευνας και έτσι δημιουργήθηκε το “School of Infinite Rehearsals”. To School of Infinite Rehearsals είναι ένα πρόγραμμα συλλογικής έρευνας και μάθησης μαζί με άλλους επαγγελματίες, το οποίο επικεντρώνεται στη διερεύνηση δυο θεματικών που θεωρούμε επείγον να διερευνήσουμε κάθε φορά. Τα δύο ερευνητικά πεδία που επιλέξαμε για την πρώτη χρονιά του School of Infinite Rehearsals ήταν οι ταυτότητες και οι οικολογίες. Κάθε έκδοση αποτελείται από 4 κύκλους (Movements) 6 εβδομάδων, με 6 συμμετέχοντες κάθε φορά. Η δομή της κάθε προτεινόμενης ερευνητικής θεματικής καθορίζεται από τους συμμετέχοντες, τους συντονιστές και άλλους συνεργάτες και προσκεκλημένους. Για τις δύο πρώτες θεματικές (ταυτότητες και οικολογίες) καλέσαμε δύο συντονιστές, την θεωρητικό της περφόρμανς Υπατία Βουρλούμη και τον εικαστικό και συγγραφέα James Bridle αντίστοιχα.
Ποιες ιδιαιτερότητες θα έχει η φετινή του εκδοχή; Με βάση την εμπειρία των δύο πρώτων κύκλων που ολοκληρώθηκαν και το feedback που λάβαμε από τους συμμετέχοντες, αποφασίσαμε να πάμε το «πείραμα» της οριζοντιότητας και της αυτο-οργάνωσης ένα βήμα παραπέρα. Έτσι για το Ανοιχτό Κάλεσμα που ανακοινώσαμε για την επόμενη χρονιά του School of Infinite Rehearsals, κάναμε κάποιες σημαντικές δομικές αλλαγές: μεγαλώσαμε τη διάρκεια κάθε κύκλου σε 7 εβδομάδες και καταργήσαμε τελείως τον ρόλο του συντονιστή, ώστε να ενισχύσουμε ακόμα περισσότερο την οριζόντια λήψη αποφάσεων μεταξύ της ομάδας. Τα Movement Groups του 2021/22 θα συντονίζονται από τους ίδιους τους συμμετέχοντες, που θα συνεισφέρουν με τις τρέχουσες ατομικές πρακτικές τους και τα ενδιαφέροντά τους στη συλλογική ερευνητική πρακτική. Το πρόγραμμα ουσιαστικά θα συνδιαμορφωθεί από τους τομείς ενδιαφέροντος που θα προτείνουν οι ίδιοι οι υποψήφιοι για καθεμία από τις ερευνητικές θεματικές. Τέλος, έχουμε διευρύνει το κάλεσμα συμμετοχής σε ακόμα περισσότερους επαγγελματίες από διαφορετικά επιστημονικά πεδία: καλλιτέχνες, επιμελητές, designers, δημιουργούς περφόρμανς, ακτιβιστές, συλλογικότητες, παιδαγωγούς, κοινωνικούς λειτουργούς, νομικούς συμβούλους, οικονομολόγους, αρχιτέκτονες, κινηματογραφιστές κ.α.
Από καλλιτέχνες από ποιες χώρες εκδηλώνεται μεγαλύτερο ενδιαφέρον για το πρόγραμμα; Οι περισσότερες συμμετοχές κάθε χρόνο είναι από την Ελλάδα, ενώ από το εξωτερικό οι περισσότερες αιτήσεις προέρχονται συνήθως από την Γερμανία, το Ηνωμένο Βασίλειο, τις ΗΠΑ, την Ολλανδία και την Ισπανία. Δεχόμαστε όμως και αιτήσεις από πολύ μικρότερες χώρες όπως το Σουρινάμ, η Κόστα Ρίκα, η Σιγκαπούρη και η Κούβα.
Τα φετινά αντικείμενα του Onassis AiR είναι τόσο καλλιτεχνικά, όσο και κοινωνικά/πολιτικά. Πώς έγινε η επιλογή τους; Σωστά! Το Φθινόπωρο του 2021, τα Movement Groups V & VI θα διερευνήσουν συλλογικά τα ζητήματα της διακυβέρνησης, υπό το πρίσμα της αυτο-οργάνωσης (Movement V) και των θεσμών (Movement VI).
Την Άνοιξη του 2022, τα Movement Groups VII & VIII θα ασχοληθούν με την οικονομία, εστιάζοντας στις οικονομίες της κοινότητας (Movement VII) και στη φιλανθρωπία (Movement VIII). Θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε σε ερωτήματα όπως: Πώς σχετιζόμαστε με τους άλλους και πώς οργανώνουμε τις αποφάσεις μας; Ποιους τρόπους διακυβέρνησης ακολουθούμε και πώς τους διαμορφώνουμε; Σε ποια οικονομικά συστήματα επιλέγουμε να συμπράξουμε και πόση αυτενέργεια διεκδικούμε για να εφαρμόσουμε ριζοσπαστικές εναλλακτικές;
Για τη νέα χρονιά του School of Infinite Rehearsals, θεωρήσαμε επείγον να επιχειρήσουμε μια πιο εσωτερική παρατήρηση. Συγκεκριμένα, θα θέλαμε να μελετήσουμε τον ρόλο των φιλανθρωπικών ιδρυμάτων και να φανταστούμε, να δοκιμάσουμε και να προτείνουμε εναλλακτικά μοντέλα, όπως η φιλανθρωπία που βασίζεται στην εμπιστοσύνη (trust-based philanthropy) ή οι οικονομίες της κοινότητας. Επίσης, θα εξετάσουμε τα όρια του πώς τα ιδρύματα μπορούν να στραφούν σε μοντέλα αυτο-οργάνωσης και πιο οριζόντιες διαδικασίες – κάτι που επιχειρούμε ήδη στο πρόγραμμα και μπορεί να είναι μια επικύρωση της ιδέας του Onassis AiR.
Υπάρχουν μετρήσιμα αποτελέσματα που μπορεί κανείς να έχει στο τέλος του προγράμματος; Όχι, δεν υπάρχουν μετρήσιμα αποτελέσματα και το ήθος του Onassis AiR πάει γενικότερα ενάντια στη λογική των «στατιστικών». Για εμάς το μεγαλύτερο επίτευγμα του Onassis AiR είναι ότι χτίζει τις συνθήκες για να δημιουργηθεί μια κοινότητα επαγγελματιών, η οποία διευρύνεται συνεχώς. Άνθρωποι από πολύ διαφορετικά περιβάλλοντα που μπορεί να μην είχαν την ευκαιρία να βρεθούν σε έναν κοινό χώρο, τώρα ξεκινούν συνεργασίες, αλληλοϋποστηρίζονται και συνεχίζουν να συναντιούνται επαγγελματικά και προσωπικά, εξελίσσονται μέσα από αυτή τη διαδικασία και επιστρέφουν ξανά και ξανά στον χώρο του Onassis AiR.
Ποιοι είναι οι βασικοί λόγοι που θα προτάσσατε σε έναν νέο καλλιτέχνη για να συμμετάσχει; Πιστεύουμε στην ανατροπή του ισχύοντος status quo για το πώς τα ιδρύματα (είτε είναι δημόσια, ιδιωτικά, τοπικά ή διεθνή) ξεκινούν τον διάλογο με τους καλλιτέχνες, συνήθως με την πρόταση «Θέλετε αυτή την ανάθεση, αυτή την παραγωγή, αυτό το πρόγραμμα καλλιτεχνικής φιλοξενίας;», στην οποία η απάντηση πάντα είναι είτε ένα «ναι» είτε ένα «όχι». Αντ’ αυτού, θεωρούμε ότι τα ιδρύματα δεν θα έπρεπε να προσφέρουν με αυτόν τον τρόπο, αλλά να ρωτάνε «Τι χρειάζεστε;» και από αυτό το σημείο να ξεκινούν τον διάλογο με τους καλλιτέχνες, παρέχοντας έτσι υποστήριξη που θα είναι πραγματικά βοηθητική για τον κάθε καλλιτέχνη ξεχωριστά. Αυτό απαιτεί πολλή δουλειά και χρειάζεται να έχουμε ανοιχτά τα αυτιά μας, αλλά η ανταμοιβή είναι μεγάλη για τους καλλιτέχνες και πολύ περισσότερο για τα ιδρύματα, που μέσω αυτής της διαδικασίας γίνονται ζωτικοί, θαρραλέοι και ουσιαστικοί συνομιλητές της καλλιτεχνικής κοινότητας. Αν έχει κάτι να κερδίσει ένας καλλιτέχνης από τη συμμετοχή του στο Onassis AiR, είναι ακριβώς αυτή η ενδυνάμωση και ο τρόπος με τον οποίο επιλέγουμε να είμαστε εδώ για να υποστηρίξουμε τις ερευνητικές ανάγκες και την πρακτική του.