Φωτογραφίες: Tom Mesic- Yiorgos Mavropoulos – Eleni Magigoura -Jason Hanasik
Η Άννα Παγκάλου είναι μια καλλιτέχνις σπάνια για τον ελληνικό χώρο. Ξεκινώντας από λαμπρές σπουδές κλασικού τραγουδιού στην Ελλάδα και το εξωτερικό, γρήγορα στράφηκε στη σύγχρονη μουσική, και μάλιστα προς τις πιο πρωτοποριακές και πειραματικές μορφές της. Η έρευνά της πάνω στο διάλογο της ανάσας και της φωνής με διαφορετικούς χώρους και τοπία, την οδήγησε να σχεδιάσει ένα ταξίδι στον Αρκτικό κύκλο, το οποίο αναβλήθηκε λόγω της πανδημίας. Αυτό το Σάββατο, ετοιμάζει μια ηχητική περφόρμανς –«ηχοπερίπατο», όπως τους ονομάζει – στην Αρχαία Μεσσήνη, με τίτλο Το Αναπνέον Σώμα / The Breathing Body, της δώσαμε το λόγο για να μας εξηγήσει περί τίνος πρόκειται. Ερμηνεύτρια μοναδική, γοητευτική και ιδιοσυγκρασιακή, αλλά και με μοναδικό χιούμορ και αυτοσαρκασμό, η Άννα Παγκάλου μας ξεναγεί στον κόσμο της.
Η περίοδος του εγκλεισμού λόγω Covid κράτησε τους καλλιτέχνες μακριά από κάθε ζωντανή εμφάνιση και δραστηριότητα. Εσύ πώς τη βίωσες;
Εκμεταλλεύτηκα αυτό το διάστημα για να μετατοπιστώ από το σημείο που είχα φτάσει, καθώς όλα τα σχέδια που είχα κάνει ματαιώθηκαν, όπως όλων μας. Επειδή λοιπόν έγινε αυτή η συνειδητή μετατόπιση, τώρα δεν παίρνω τίποτα σαν δεδομένο και αυτό έχει πολύ ενδιαφέρον για μένα. Δεν επιτρέπω στον εαυτό μου να ξεχαστεί. Μιας και ήταν τόσο καθοριστική και καθολική αυτή η εμπειρία. Είναι φοβερό πως οπουδήποτε και να πας στον κόσμο υπάρχει πια κοινή αναφορά. Αν μιλάμε για παγκοσμιοποίηση… Ο covid αποτυπώθηκε παντού σε όλο τον κόσμο. Κάθε άτομο έχει να συζητήσει πως στάθηκε απέναντι σε αυτό, πώς ήταν γι αυτόν το lockdown. Όλοι ήρθαμε σε επαφή με αυτό. Προσπάθησα να κερδίσω όσο γίνεται περισσότερα από αυτό.
Τα κατάφερες;
Ναι. Και χαίρομαι που πέρασα από αυτή τη διαδικασία. Καταρχάς ξεπέρασα τα όριά μου. Πάντοτε έκανα κάπως πιο ιδιαίτερα πράγματα, και είχα φτάσει να μετατοπιστώ και να είμαι έτοιμη να πάω να κάνω και το μεγάλο ταξίδι στην Αρκτική, που δεν το έχω καταφέρει ακόμα με όλα αυτά. Ήμουνα έτοιμη να φύγω μετά από τρία χρόνια εργασίας και όλο αυτό ανατινάχθηκε. Από όλες τις απόψεις. Αυτή τη στιγμή ακόμα προσπαθώ να βρω καινούργιο residency και καινούργια χρηματοδότηση. Πώς θα το καταφέρω; Είναι, όπως έχουμε πει, το Ιερό Δισκοπότηρο. Μπορεί να ήρθε κάτι να με σταματήσει, αλλά δεν υπάρχει περίπτωση: κάπως θα βρω τον τρόπο! Αλλά μέσα στο lockdown, επειδή δεν μπορούσα να πάω να βρω τους συνεργάτες μου, άρχισα να δοκιμάζω εγώ τα όριά μου. Άρχισα να μπαίνω σε πράγματα τα οποία πιθανόν να μην τα ακουμπούσα ποτέ αν δεν υπήρχε η συνθήκη του lockdown. Άρχισα να φτιάχνω δικές μου παρτιτούρες, άρχισα να επεξεργάζομαι ήχο… Τελικά όταν τελείωσε το lockdown συμμετείχα σε τρεις εκθέσεις με διεθνείς συνεργασίες. Η μία παρουσιάστηκε στη Ρώμη. Όλες οι συνεργασίες που κάναμε με διεθνείς καλλιτέχνες στην περίοδο του lockdown, προσπαθώντας να βρούμε τρόπους να συνεννοηθούμε και να κάνουμε Τέχνη και ποια η σύνδεση μας με την Τέχνη. Πώς μπορούμε ο ένας να στηρίξει τον άλλον; Τι θα γινόταν αν δεν υπήρχαν πια οι γκαλερί; Η Τέχνη σταματάει; Όλη αυτή η συνομιλία τελικά με έφερε σ ένα διαφορετικό πεδίο που είναι αυτό της Sound Art. Άρχισα να κάνω ηχητικές εγκαταστάσεις. Να φτιάχνω γλυπτά. Φτιάχνω τις δικές μου συνθέσεις με τις δικές μου παρτιτούρες.
Εδώ στην Ελλάδα ποιο είναι το έδαφος για όλα αυτά που περιγράφεις, τα οποία είναι πραγματικά πολύ συναρπαστικά; Αναρωτιέμαι πόσοι έχουμε ακόμα και εικόνα του τι σημαίνουν.
Δεν έχουν, αλλά πάντοτε έχω την αίσθηση ότι δεν πειράζει, θα το δημιουργήσω εγώ το πεδίο μου. Έτσι μου έμαθε και ο πατέρας μου, που μου έλεγε πάντοτε μπράβο. -Μα αυτό δεν το έχει κάνει κανένας! – Ωραία, κάντο εσύ πρώτα. Το ζήτημα είναι ποιο είναι το αίτημά σου. Αν δεν υπάρχει, δημιούργησέ το. Το κατάλαβα όταν γύρισα από την Βιέννη. Πόσους ανθρώπους να απορροφήσει η Κρατική Όπερα, η Λυρική Σκηνή; Πόσους τραγουδιστές; Και πρέπει να διακόψουμε τη συνεργασία με τους υπάρχοντες επειδή εμφανίστηκες εσύ. Δεν γίνονται αυτά τα πράγματα. Αυτό το συνειδητοποίησα όταν γύρισα. Και δεν σου λέω και όλα τα υπόλοιπα. Εκεί αποφάσισα ότι δεν θέλω να κάνω συναυλίες που να τραγουδάω άριες με πιάνο. Δεν με αφορά αυτό. Έχουμε κι άλλα είδη μουσικής. Και άρχισα να ασχολούμαι με τη μουσική δωματίου. Εδώ δεν ακούνε lied σαν ένα ολοκληρωμένο κύκλο όπου να αφεθούν στην ποίηση και να τον δούνε σε όλο του το εύρος. Το βλέπανε σαν διαλλείματα από τις όπερες πολλές φορές στις συναυλίες! Αποφάσισα κάποια στιγμή να το κάνω. Τότε με τον Νίκο Τσαλίκη ξεκινήσαμε να δουλεύουμε κύκλους lied . Μα μας λέγανε: δεν το ακούν αυτό. Δεν πειράζει! Θα μάθουν να το ακούν! Επί τρία χρόνια κάναμε συνέχεια τη μία συναυλία μετά την άλλη, πιστοί στο δικό μας όραμα. Έτσι άρχισαν κι ερχόντουσαν γιατί είχε ενδιαφέρον! Και το πώς μπλέκαμε τα πράγματα, αλλά πραγματικά ήμασταν μέσα στην ποίηση, μέσα στο είδος. Κάπως έτσι μπήκα και στη σύγχρονη μουσική.
Η σύγχρονη μουσική είναι επίσης ένας χώρος που στην Ελλάδα το κοινό είμαστε μετρημένοι στα δάχτυλα.
Είμαστε. Αλλά πέραν αυτού, εγώ άρχισα να εξερευνώ ένα πιο πειραματικό κομμάτι της σύγχρονης από αυτό που υπήρχε μέχρι τότε. Και συνεχίζω να εξερευνώ αυτό το πειραματικό κομμάτι. Ζούμε και σε μια εποχή που τα όρια είναι πολύ δυσδιάκριτα. Τι είναι η Ελλάδα, τι είναι ο κόσμος; Επειδή είσαι εδώ, σημαίνει ότι δεν μπορείς να είσαι και παντού; Να σου πω την αλήθεια, όταν γύρισα από τη Βιέννη και δεν ήξερα τι να κάνω και πώς να χειριστώ τα πράγματα, είχε βγει εκείνο το υπέροχο ντοκιμαντέρ του Βέντερς για την Πίνα Μπάους. Το είδα και ξαφνικά μου άλλαξε όλο η κοσμοθεωρία. Γιατί συνειδητοποίησα ότι εκείνη γυναίκα που πήγε στο πουθενά, στο Βούπερταλ, είχε κάτι να πει και αυτό το πουθενά έγινε το κέντρο του σύγχρονου χορού. Σκέψου τι έκανε η γυναίκα πριν από την εποχή που είμαστε τώρα, που είναι όλα τόσο εύκολα και διαδίδεται η πληροφορία!
Μου κάνει εντύπωση αυτό που είπες για την ενθάρρυνση του πατέρα σου. Δεν ξέρω πολλούς γονείς, σε ό, τι αφορά την τέχνη, πολλώ μάλλον την πιο πειραματική, που να ενθαρρύνουν τα παιδιά τους προς αυτήν την κατεύθυνση.
Κοίταξε, αυτό δεν είχε να κάνει με την τέχνη ειδικά. Είχε να κάνει με την άποψη για τη ζωή σε όλα τα πεδία. Στην οικογένεια του πατέρα μου υπήρχε ο Παπανικολάου που έχει κάνει το τεστ Παπ. Αν μιλάμε για πρωτοπορία και το πώς αλλάζεις τα πράγματα και όλο το παιχνίδι! Ανηψιά του και ξαδέλφη της γιαγιάς μου ήταν η Νανά Καλλιανέση που ίδρυσε τις εκδόσεις «Κέδρος» -δεν υπήρχε πριν ένας εκδοτικός οίκος όπου να μπορούν οι αριστεροί να εκδοθούν. Άλλαξε τα πράγματα στην Ελλάδα. Η γιαγιά μου ήταν ένας άνθρωπος απίστευτα μορφωμένος, μιλούσε τέσσερις-πέντε γλώσσες, φοβερά δυναμική, αεικίνητη. Οπότε στην οικογένεια πάντοτε υπήρχε αυτή η δύναμη στο μυαλό και η πίστη στα πράγματα: Πίστεψε στο μυαλό σου, βρες το όνειρο σου και προχώρα προς τα εκεί. Μου έδωσαν ένα απίθανο γράμμα που έστειλε ο Παπανικολάου για τον επικείμενο γάμο της αδελφής του. Με έχει συγκλονίσει αυτό το γράμμα. Θα το κάνω έργο, είναι βέβαιο! Προσπαθεί να πει στους γονείς του να μην πιέζουν την Ελένη, την προγιαγιά μου, να παντρευτεί. Λέει πως δεν υπολήπτεται πολύ μια ένωση που σκοπός της είναι να περάσεις καλά και να τρως καλά. Πρέπει να υπάρχει και μια σύμπτυξη των απόψεων, των μυαλών, για να μπορέσει να είναι ένας γάμος αρμονικός. Και δεν πειράζει αν δεν παντρευτεί, έχει το μυαλό να κάνει πολύ σημαντικά πράγματα για την νεοελληνική αναγέννηση. Αφήστε την ελεύθερη να λάμψει! Αυτά το 1907! Οπότε καταλαβαίνεις. Ο πατέρας μου προέρχεται από αυτή την οικογένεια που το έχει αυτό στο DNA της: άνθρωποι μορφωμένοι, που επενδύουν τα χρήματα τους στη γνώση, ώστε να έχουμε τη δύναμη να πραγματοποιήσουν οποιοδήποτε όνειρο έχουν.
Ετοιμάζεις στην Αρχαία Μεσσήνη, λοιπόν, μια περφόρμανς διάρκειας…
Έντεκα ωρών! Από την ανατολή ως τη δύση του ηλίου. Ένα σώμα αναπνέει μέσα σ ένα χάρτινο ένδυμα πάνω σε μία σκηνή, σε ένα πλαίσιο από χαλκό. Περιδιαβαίνει τον αρχαιολογικό τόπο. Αναπνέει, ακούει, συνδέεται. Είναι ένα σώμα άχρονο, απρόσωπο και άφυλο, που σκοπό έχει τη σύνδεσή του με τα πράγματα. αυτή την κατανόηση της σωματικότητας και του αιθέριου. Του πόνου. Πώς το σώμα μπορεί να είναι συγχρόνως και αιθέρας. Πώς γίνεται αυτή η συνομιλία ανάμεσα στους ήχους και τους χώρους αντήχησης τους εσωτερικούς του σώματος και τους εξωτερικούς. Ποια η σύνδεση; Και πώς στεκόμαστε εμείς απέναντι σε αυτό; Πόσο χρόνο και πόσο χώρο χρειάζεται να δώσουμε σε αυτήν την προσήλωση στη στιγμή, στην εύρεση της ισορροπίας;
Πώς προέκυψε αυτό;
Ασχολούμαι πολύ με την ανάσα ως καθαρά μουσικό υλικό. Άρα από το σώμα κρατώ όλη την τεχνική του κλασικού τραγουδιού. Χρησιμοποιώ όλους τους χώρους αντήχησης και όλες τις ποιότητες που μπορεί να έχει μία μουσική σύνθεση, αφαιρώντας τη μελωδία. Κρατώ τον ήχο της ανάσας. Τον εξερευνώ πλέον ως μουσικό υλικό και ψάχνω να δω πώς το αίτημα του ερμηνευτή μπορεί να περάσει στο θεατή ακόμα κι αν έχεις αφαιρέσει το νόημα, ακόμα κι αν έχεις αφαιρέσει τη μελωδία. Αφαιρώντας δηλαδή τα στολίδια, προσπαθώ να μείνω πάρα πολύ καθαρή απέναντι στο αίτημα: για μένα αυτό είναι το αίτημα σύνδεσης με τον εαυτό, με τα πράγματα, με την ιστορία, με τη σκέψη και με το τώρα. Γιατί για να μπορέσεις να τα κάνεις όλα αυτά και να είσαι ουσιαστικός απέναντι στη συνομιλία και καθαρός απέναντι σε αυτή τη σύνδεση που εξερευνώ, βγαίνεις εκτός χρόνου. Δεν μετράει ο συμβατικός χρόνος. Χάνεσαι μέσα σε αυτό. Νομίζω ότι όλοι το έχουμε αισθανθεί σε μια συναυλία. Όταν συναντούμε ένα υπέροχο έργο τέχνης, ο χρόνος σταματάει, χάνεται. Μπαίνεις σε ένα σύννεφο όπου υπάρχεις εσύ και οι εμπειρίες σου. Οπότε συνέχισα περαιτέρω μέσα στον κορονοϊό αυτή την διερεύνηση. Έτσι δημιουργήθηκε αυτό το πρότζεκτ. Η πρώτη παρουσίαση ήταν στην Αίγινα, στο πειραματικό φεστιβάλ «Τσακ Μπαμ», αμέσως μόλις τελείωσαν τα πρώτα lockdown. Στην εποχή κιόλας που όλα ήταν πάνω στην ανάσα, συζητούσαμε για μια πανδημία που βασίζεται σε λοίμωξη του αναπνευστικού και πέθαναν οι άνθρωποι -και πεθαίνουν- χτυπημένοι ακριβώς εκεί. Βιώσαμε ένα συλλογικό τραύμα. Και μας έφερε όλους αντιμέτωπους με τη φθαρτότητα, αλλά και με την ευθύνη απέναντι στα πράγματα: πόσο η δική μου επιλογή μπορεί να είναι ολέθρια για κάποιον άλλον. Αυτό λοιπόν ήταν ένα πεδίο που άρχισα να διερευνώ και με έφερε σε αυτό το πρότζεκτ. Στις πρώτες του παρουσιάσεις, είτε σε πολύ μικρό χώρο για λίγους ανθρώπους είτε για περισσότερους, άρχισα να βλέπω ότι αυτό το υλικό συγκινεί όχι μόνο εμένα, αλλά και άλλους. Δεν ξέρουν πού να το κατηγοριοποιήσουν βέβαια, είναι τόσο αφηρημένο που είναι δύσκολο να κατηγοριοποιηθεί, αλλά δεν με αφορά κιόλας -ποτέ δεν με αφορούσε. Δεν με ενδιαφέρει να μπει σε κουτάκια. Με ενδιαφέρει οι άνθρωποι που θα έρθουν εκεί να μπορέσουν να συνομιλήσουν ουσιαστικά, με τον δικό τους τρόπο, το δικό τους χρόνο, τη δική τους προδιάθεση. Να συνδεθούν σε οποιοδήποτε πεδίο θέλουν. Είναι μαγικός τόπος η ανάσα και ο χρόνος της και ο ρυθμός της. Αλλάζει και σε σένα την αίσθηση του χρόνου ένα σώμα που αναπνέει δίπλα σου. Είναι πολύ εμφανές στο τραγούδι. Άλλη αίσθηση έχεις από έναν άνθρωπο που ακούς την κάθε του ανάσα πριν από την κάθε μουσική φράση. Και άλλη αίσθηση έχεις από έναν άνθρωπο που η ανάσα του ρέει τόσο που ξεχνάς ότι αυτός μπορεί και να έχει αναπνεύσει. Σε μεταφέρει μαζί του σε ένα άλλο μαγικό πεδίο. Αυτή είναι η αναζήτηση των τραγουδιστών. Δεν είναι το τραγούδι. Δεν είναι να σου πω εγώ τι όμορφα που τραγουδάω. Είναι να πάμε μαζί ένα ταξίδι σ’ αυτό τον μαγικό χώρο. Είναι υπερβατική η μουσική γιατί είναι άπιαστη. Δεν είναι όπως ένα έργο τέχνης που θα καθίσεις να το κοιτάξεις. Εκείνη τη στιγμή που το βιώνεις, εκείνη τη στιγμή χάνεται. Άρα έχει ουσιαστική συνομιλία με τον χρόνο. Πρέπει να συνομιλήσεις πολύ με τα θέλω σου ως ερμηνευτής, με τους περιορισμούς σου, με τα σφάλματά σου, με την ανάγκη αποδοχής γι αυτό που κάνεις. Έρχεσαι συνέχεια αντιμέτωπος με τις φοβίες σου. Αν δεν αποδεχτείς ότι δεν μπορείς να ελέγξεις τίποτα από όλα αυτά, μαγεία δεν δημιουργείται. Είναι κάτι πολύ ωραίο, το οποίο μετά θα φύγεις και θα το ξεχάσεις. Θυμάμαι ακόμα τη συναυλία του Andreas Scholl που τον πρωτοάκουσα ζωντανά στο Μόναχο να τραγουδάει. Έφυγε ο χρόνος. Δεν υπήρχα.
Θέλει ένα κίνδυνο, όμως, αυτό για να συμβεί.
Θέλει ρίσκο από τον ερμηνευτή. Αν δεν ρισκάρει ο ερμηνευτής, να αφήσει τον έλεγχο και να αφεθεί σε αυτό το πεδίο όπου μπορεί και όλα να πάνε στραβά, δεν μπορείς να το ελέγξεις. Και πόσο μάλλον σε ένα πρότζεκτ σαν το Αναπνέον Σώμα, που δεν έχει τίποτα δομικό. Δεν είναι ότι έχω κάποιες νότες και μετά να συζητήσουμε αν έχω κάνει ωραία τη φράση ή αν αυτή η νότα βγήκε καλά ή όχι. Δεν έχει καν νότες, δεν έχει λόγια. Έχει απλώς μια πρόσκληση σύγκλισης.
Γιατί στην Αρχαία Μεσσήνη;
Η Μεσσήνη είναι ένας καταπληκτικός αρχαιολογικός χώρος, γιατί είναι μια ολόκληρη πολιτεία που μετά από την κατάρρευσή της δεν χτίστηκε περαιτέρω. Γι αυτό και η αρχαιολογική σκαπάνη την έχει ανασύρει σχεδόν στο σύνολό της. Μιλάμε για 400 στρέμματα, τα οποία έχουν τα πάντα μέσα. Βλέπεις όλη τη δομή της κοινωνίας. Γιατί ο καθηγητής Πέτρος Θέμελης έχει κάνει εκεί ένα χώρο που όταν μπαίνεις αισθάνεσαι ότι είναι ζωντανός. Δεν είναι ένας μουσειακός αρχαιολογικός χώρος. Είναι ένας χώρος που σφύζει από ζωή: από τη φύση, από τα έντομα, τα ζώα, τις σαύρες που κυκλοφορούν εκεί μέσα, προστατευμένα από τους ανθρώπους και τα μηχανικά μέσα. Βλέπεις όλες αυτές τις διαστρωματώσεις της ιστορίας, πώς συνομίλησαν με το τοπίο, πώς υπάρχουν ακόμα. Ακόμα και η ιδέα της Ιπποδάμειας ρυμοτομίας, πώς σε αυτό τον τόπο κάποιος ήθελε να υπάρξει ουσιαστική δημοκρατία. Πόσοι άνθρωποι πέρασαν από αυτό τον τόπο; Πόσοι άνθρωποι ονειρεύτηκαν και πάλεψαν για πράγματα; Είναι τόσο μεγάλος που το αισθάνεσαι πολύ πιο έντονα από άλλους χώρους. Και είναι πολύ σημαντική η πρόθεση του καθηγητή και της Εταιρείας Μεσσηνιακών Σπουδών, αλλά και της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας που έχουν στηρίξει αυτό το πρότζεκτ. Λένε ότι ο αρχαιολογικός χώρος πρέπει να είναι ζωντανός, να συνομιλεί με το σήμερα. Πρέπει να δημιουργούνται πράγματα εκεί. Οπότε έχει αυτό το άνοιγμα στη δημιουργία. Και ένας χώρος που είναι τόσο ανοιχτός στη δημιουργία σε κάνει να βλέπεις την ομορφιά των πραγμάτων και να διατηρείς την αισιοδοξία σου. Δεν είναι εύκολο στη σημερινή εποχή. Αλλά αν η τέχνη και η ιστορία δεν μπορούν να μας δώσουν αισιοδοξία, τότε τι κάνουμε;
Από την πρώτη φορά που σε είδα να τραγουδάς, θυμάμαι πως υπήρχε όλο το ρίσκο, ένα ρεπερτόριο που ήταν πάντα δύσκολο, που δεν ήταν ποτέ πολύ γνωστό, δεν ήταν ασφαλές έδαφος. Αλλά μαζί υπήρχε πάντα μία τρομερή αίσθηση του χιούμορ, η οποία άγγιζε σχεδόν τον αυτοσαρκασμό. Από τη μία η αντιμετώπιση του αντικειμένου ήταν πολύ σοβαρή. Και από την άλλη υπήρχε ένα κλείσιμο ματιού. Πώς τα ισορροπείς αυτά;
Το χιούμορ με καθορίζει. Δεν νομίζω ότι μπορώ να μην χαμογελάω όλη την ώρα. Όταν δεν χαμογελάω, αισθάνομαι ότι κάτι έχει συμβεί. Το χαμόγελο μού είναι ένα πολύ βασικό και αναζητώ γύρω μου το αστείο. Αναζητώ την ομορφιά, αναζητώ και το αστείο. Πιθανότατα γιατί βλέπω τα πράγματα τόσο σοβαρά. Για να μπορέσεις να δεις τα πράγματα σοβαρά, αν δεν γελάς και λίγο με αυτά, δεν καταλαβαίνεις όλη τους τη διάσταση. Το σοβαρό δεν χρειάζεται να είναι σοβαροφανές. Μπορούμε να γελάσουμε με το σοβαρό. Μπορούμε να αυτοσαρκαστούμε. Μπορώ να γελάσω με τον περιορισμό της ματιάς μου και του μυαλού μου απέναντι στα πράγματα, όσο συγχρόνως σκάβω μπας και καταλάβω τι μου γίνεται. Υπάρχει αυτή η διττότητα σε όλα. Σε όλες τις κοσμογονικές θεωρήσεις υπάρχει το καλό και το κακό. Δεν μπορεί να υπάρξει κάτι αν δεν υπάρξει αντίποδάς του. Αν δεν μπορώ να βγω για να πάρω ανάσα και να μπορώ να ξαναμπώ μέσα στη σοβαρότητα που χρειάζεται να έχεις πάνω στα πράγματα και την ευθύνη απέναντι σε αυτό που κάνεις. Όταν αρχίζεις να καταλαβαίνεις την περιπλοκότητα των πραγμάτων, τι άλλο μπορείς να κάνεις από το να γελάσεις; Αν δεν γελάσω πνίγομαι. Και εμένα δεν με αφορά να πνιγώ, με αφορά να αναπνεύσω.