Είναι να απορεί κανείς για τον ευφυή, βαθύ και σπαρακτικό πεσιμισμό του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ αν σκεφτεί πότε έγραψε την «Καρδιά του σκύλου»: το 1925, μόλις ένα χρόνο μετά το θάνατο του Λένιν που σήμανε και το τέλος της αρχικής περιόδου ενθουσιασμού που ακολούθησε την Οκτωβριανή επανάσταση –πολλοί ισχυρίζονται πως ο συγγραφέας ουδέποτε συμμερίστηκε αυτό τον ενθουσιασμό, όμως και μόνο διαβάζοντας τα πρώτα κεφάλαια του «Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα» θα μπορούσα να πάρω όρκο για το αντίθετο. Όπως και να έχει, το κείμενό του παραμένει απίστευτα διορατικό και σαρδόνια αστείο έναν ολόκληρο αιώνα μετά.
Η Έφη Μπίρμπα ανταποκρίθηκε στην πρόκληση της θεατρικής μεταφοράς αυτής της προκλητικής νουβέλας με ακρίβεια, έμπνευση και γνώση. Το αποτέλεσμα είναι μια επιβλητική, περίπλοκη και εντυπωσιακή τοιχογραφία που χαράσσεται στη μνήμη. Με εκκίνηση ένα κείμενο που δεν είναι καν θεατρικό, κατέληξε σε ένα μπαλέτο όπου η μορφική διατύπωση και το περιεχόμενο χορεύουν αρμονικά και καθηλώνουν. Απλά ζητούν την αμέριστη προσοχή του θεατή, γιατί η παράσταση είναι εξαιρετικά πυκνή και απαιτητική. Η κατάμεστη αίθουσα υπήρξε για μένα μια πολύ ευχάριστη έκπληξη. Δεν ξέρω αν αποδίδεται στη λάμψη των ερμηνευτών ή σε οποιοδήποτε άλλο παράγοντα –μικρή σημασία έχει. Το ζήτημα είναι πως το κοινό μόνο να ωφεληθεί μπορεί από τη θέαση μιας δουλειάς που δεν έχει κάνει τον παραμικρό συμβιβασμό σε κανένα επίπεδο σε ότι αφορά το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα.
Δεν χρησιμοποιώ εντελώς μεταφορικά τη λέξη μπαλέτο: η μουσική και η κίνηση επί σκηνής είναι σχεδόν αδιάκοπες. Η δουλειά του Μιχάλη Θεοφάνους συνέβαλε ουσιαστικά στο αποτέλεσμα. Όμως δεν μπορώ να μην καταθέσω το θαυμασμό μου συνολικά για την αισθητική της Έφης Μπίρμπα: είτε σκηνοθετεί, είτε σκηνογραφεί σε παραστάσεις δικές της ή άλλων, αυτό που καταθέτει είναι πλήρες, ενδελεχές και επιβλητικό.
Τι είναι, λοιπόν, αυτό που δηλώνει η «Καρδιά του σκύλου»; Πως ένας άνθρωπος μπορεί να διδαχθεί, να εξελιχθεί, να του δοθούν ευκαιρίες, δικαιώματα, χώρος, και παρόλα αυτά στο βάθος να παραμείνει ζώο. Η μεταμόσχευση υπόφυσης –δηλαδή εγκεφάλου, συνείδησης- μπορεί να οδηγήσει στην εξέλιξη, αλλά το πλάσμα-πειραματόζωο εξακολουθεί να έχει καρδιά …σκύλου. Η αφήγηση δεν αφήνει περιθώρια αμφιβολιών για το τι είχε ακριβώς στο μυαλό του ο συγγραφέας: ο συμπαθέστατος, ταλαίπωρος, τετράποδος αδέσποτος Σάρικωφ αποκτά ανθρώπινη υπόφυση, εκπαίδευση, γνώσεις, γλώσσα, συνήθειες, την υποστήριξη της περίφημης «επιτροπής κτιρίου» που εχθρεύεται το γιατρό-δημιουργό του –εκπληκτική σκιαγράφηση του ασήμαντου, κομπλεξικού ανθρωπάκου που του δόθηκε μια τόση δα εξουσία- ή ακόμα και ένα πόστο στο δημόσιο. Σε κάθε ευκαιρία όμως, η ζωώδης ή και βλακώδης φύση του αναδύεται και παίρνει το πάνω χέρι. Δεν είναι παράξενο πως η τόσο απαισιόδοξη αυτή θεώρηση της ανθρώπινης φύσης σόκαρε και ενόχλησε ένα καθεστώς που πρέσβευε το ακριβώς αντίθετο. Ως αποτέλεσμα, η νουβέλα του Μπουλγκάκοφ παρέμεινε απαγορευμένη επί έξι περίπου δεκαετίες.
Όλες οι ερμηνείες των ηθοποιών υπηρέτησαν ικανοποιητικά το δημιουργικό όραμα της παράστασης –ναι, σαφέστατα μπορούμε να μιλήσουμε για μια παράσταση με όραμα. Όμως αναπόφευκτα το βάρος πέφτει στο πρωταγωνιστικό δίπολο: αυτό του εμμονικού, αδίστακτου αριστοκράτη γιατρού Πρεομπραζένσκι και του χειρουργικώς εξανθρωπισθέντος σκύλου Σαρικώφ.
Ο Αντώνης Μυριαγκός σκιαγραφεί έναν επιστήμονα που επιχειρεί το τόλμημα μιας ρηξικέλευθης επέμβασης εμπνευσμένης προφανώς από τον Φρανκενστάιν –και με σχεδόν εξίσου ατυχή αποτελέσματα. Παρόλο που το εγχείρημά του τού δημιουργεί προβληματισμούς, πρακτικά προβλήματα, τον οδηγεί σε αδιέξοδα, ο γιατρός παραμένει μέχρι τέλους σχεδόν αμετάβλητος και αμετανόητος. Ο Μυριαγκός ενσάρκωσε τον αμοραλιστή Πρεομπραζένσκι με άψογο στυλιζάρισμα και τόλμη: ο ήρωάς του, ακόμα και απαλλαγμένος από τις συνέπειες της πράξης του και εν μέρει δικαιωμένος, παραμένει στο βάθος αντιπαθής.
Θεωρώ σχεδόν περιττό το να επισημάνω εδώ πόσο καλός ηθοποιός είναι ο Άρη Σερβετάλης –αυτό πια είναι σχεδόν κοινός τόπος. Στη συγκεκριμένη περίπτωση προτιμώ να μιλήσω για το απαράμιλλο σκηνικό του ήθος. Ο ρόλος του Σάρικωφ –δηλαδή του σκύλου που μετατρέπεται σε άνθρωπο πριν καταλήξει και πάλι σκύλος- είναι ο ορισμός του ρόλου που προσφέρεται για επίδειξη ερμηνευτικών ικανοτήτων, εντυπωσιασμούς, υπερβολές, κι όλα όσα γνωρίζουμε όσοι είχαμε την ατυχία να ζήσουμε έχοντας δει ηθοποιούς που το αντίκρισμα της ερμηνείας τους είναι ένα ατελείωτο «Κοίτα με! Μα δεν παίζω εξαιρετικά;». κι όμως, ο Σερβετάλης στιγμή δεν υπερβάλλει. Στιγμή δεν «καπελώνει» τους συναδέλφους γύρω του. Δεν επιζητά την προσοχή –την κερδίζει με το σπαθί του, αποδίδοντας το ρόλο του με απαράμιλλη γνώση, ακρίβεια και σκληρή δουλειά στην πρόβα. Πρόκειται σίγουρα για μια από τις ερμηνείες της χρονιάς.
Θα ήθελα, επίσης, να εκφράσω τη χαρά μου για την παρουσία της Αλεξάνδρας Καζάζου στην αθηναϊκή θεατρική σκηνή. Ηθοποιός με γνώση και στέρεη παιδεία, μεταφέρει σε μας όσα έμαθε στο Ινστιτούτο Γκροτόφσκι –και όχι μόνο.
Από τις σημαντικότερες θεατρικές στιγμές της χρονιάς η «Καρδιά του σκύλου». Και μαζί με τον «Δον Κιχώτη», η αγαπημένη μου δουλειά του ζεύγους Μπίρμπα-Σερβετάλη. Σπεύσατε.